Phong Cách Thiền Của Thiền Phái Trúc Lâm Đời Trần – Niệm Phật Tùy Duyên, Tự Tại

1. Giới thiệu

Trong lịch sử Phật giáo Việt Nam, Thiền phái Trúc Lâm đời Trần là một dấu mốc quan trọng, kết tinh tinh thần nhập thế và trí tuệ giác ngộ của dân tộc Đại Việt. Một trong những nét đặc trưng sâu sắc của dòng thiền này là phương thức niệm Phật – hành trì trong tinh thần tùy duyên và hết sức tự tại, giúp người tu tập vừa an định nội tâm, vừa sống giữa đời mà vẫn thong dong, sáng tỏ.

2. Niệm Phật – Cội nguồn và sự hình thành tại Đại Việt

Từ khi Phật giáo du nhập vào Việt Nam, các pháp môn Thiền, Tịnh, Mật đã cùng tồn tại và hòa quyện trong đời sống tâm linh người Việt. Đến thời Lý, pháp môn niệm Phật đã được nhiều thiền sư và Phật tử thực hành rộng rãi, hướng đến nhất tâm bất loạn và cầu vãng sinh Cực Lạc.

Theo sử liệu, năm 1057, một tượng Phật A Di Đà bằng đá được dựng tại chùa Phật Tích (Bắc Ninh) – minh chứng cho sự hưng thịnh của pháp môn niệm Phật từ rất sớm. Sách Thiền Uyển Tập Anh cũng ghi nhận nhiều thiền sư như Tịnh Lực, Không Lộ đạt “Niệm Phật Tam Muội”, chứng tỏ pháp môn này đã được hành trì trong các tự viện trước cả đời Lý.

3. Thiền phái Trúc Lâm và sự dung hợp Thiền – Tịnh

Khi bước sang thời Trần, với sự ra đời của Thiền phái Trúc Lâm, Phật giáo Việt Nam bước vào giai đoạn thống nhất các tông phái, hình thành Phật giáo Nhất Tông. Các vị vua – thiền sư như Trần Thái Tông, Tuệ Trung Thượng Sĩ, Trần Nhân Tông, Pháp Loa, Huyền Quang đã vừa trị quốc vừa tu hành, mang tinh thần thiền nhập thế vào mọi phương diện đời sống.

Dù Thiền là tông chủ đạo, nhưng pháp môn niệm Phật vẫn được xem trọng. Các bậc thiền gia xem niệm Phật như một phương tiện giúp người tu chuyển hóa tâm, loại bỏ niệm ác, giữ tâm trong sáng, và cuối cùng kiến tánh thành Phật ngay giữa đời thường.

4. Quan điểm của Trần Thái Tông về niệm Phật

Trong Khóa Hư Lục, Trần Thái Tông dành hẳn phần Niệm Phật Luận để trình bày rõ ba cấp độ hành trì:

• Bậc Thượng Trí: Tâm tức là Phật. Người giác ngộ sống giữa trần mà không nhiễm trần, thân tâm tự tại, vô niệm mà vẫn hành thiện.

• Bậc Trung Trí: Dùng niệm thiện đẩy lùi niệm ác, giữ tâm tinh tấn không quên Phật, dần dần đạt đến thuần thiện, giải thoát.

• Bậc Hạ Trí: Miệng niệm danh hiệu Phật, tâm nguyện sinh Cực Lạc, ngày đêm không thối chí. Khi mệnh chung được sinh về Phật quốc, tiếp tục tu để đạt giác ngộ.

Trần Thái Tông cho rằng, dù căn cơ khác nhau, chân lý giải thoát chỉ có một.
Với người bình dân, pháp môn niệm Phật là phương tiện dễ thực hành, phù hợp mọi tầng lớp, giúp tịnh hóa thân tâm, vun bồi thiện nghiệp và gieo duyên giải thoát.

5. Niệm Phật – Con đường đưa thiền đến với quần chúng

Điều đặc sắc của Thiền phái Trúc Lâm là dung hợp Thiền và Tịnh, biến niệm Phật thành pháp thiền sống động. Người tu không chỉ hướng ngoại cầu Phật, mà quán chiếu nội tâm, nhận ra Phật trong chính mình. Trần Nhân Tông từng viết trong Cư Trần Lạc Đạo Phú:

“Tịnh độ là lòng trong sạch, chớ còn ngờ hỏi đến Tây phương;
Di Đà là tính sáng soi, mựa phải nhọc tìm về Cực Lạc.”

Câu thơ ấy đã khẳng định: Tịnh độ không ở đâu xa – chính là tâm thanh tịnh nơi mỗi người.
Khi tâm an định, mọi hành động đều là thiền; khi miệng niệm Phật, lòng an trú nơi chánh niệm, thì thiền và niệm Phật là một.

6. Niệm Phật – Tùy duyên và tự tại

Phong cách thiền của Thiền phái Trúc Lâm đời Trần không gò ép, không hình thức, mà tùy duyên và tự tại. Người tu có thể niệm Phật trong mọi hoàn cảnh – khi làm việc, khi đi, khi ngồi, khi nói – giữ tâm thanh tịnh, thân hành thiện, miệng nói lời lành, ý nghĩ sáng. Niệm Phật chính là sống chánh niệm giữa đời, là “thiền trong hành động”. Đó là điểm đặc sắc nhất, làm nên bản sắc Thiền Việt – nhập thế mà không nhiễm thế, hành đạo giữa đời mà vẫn thong dong, an nhiên.

7. Kết luận

Phong cách thiền của Thiền phái Trúc Lâm đời Trần là sự hòa quyện giữa Thiền và Niệm Phật, giữa tu và hành, giữa đời và đạo. Pháp môn niệm Phật tùy duyên, tự tại không chỉ giúp hành giả đạt được an lạc nội tâm mà còn hướng đến một đời sống giác ngộ giữa nhân gian, góp phần xây dựng xã hội hòa hợp, đạo pháp hưng thịnh.